Pierwsze obozy koncentracyjne powstały na terenie Niemiec już w marcu 1933 roku. Obozem wzorcowym był Konzentrationslager Dachau, utworzony na podstawie zarządzenia Heinricha Himmlera z 21 marca 1933 roku. Początkowo był obiektem doświadczalnym, przeznaczonym do izolacji politycznych przeciwników reżimu hitlerowskiego, duchownych i Żydów. Tutaj także szkolono personel kierowniczy i funkcyjny SS dla innych niemieckich obozów koncentracyjnych. W latach 1933‐1937 w Trzeciej Rzeszy stworzono model obozu koncentracyjnego z określeniem jego wewnętrznej organizacji, uprawnień załogi SS, systemu karania i nagradzania więźniów. Obozy koncentracyjne podlegały Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy, Głównemu Urzędowi Gospodarki i Administracji SS oraz Inspektorowi Obozów Koncentracyjnych. Uwięzienie w obozie następowało zawsze na podstawie decyzji o tzw. Schutzhaft (areszcie ochronnym), wystawionej przez Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy.
W latach 1936‐1939 na terenie Trzeciej Rzeszy powstały następujące obozy koncentracyjne: Sachsenhausen‐Oranienburg (1936), Buchenwald (1937), Mauthausen (1938), Flossenbürg (1938), Ravensbrück (1939 – dla kobiet). Szacuje się, że do wybuchu wojny przez obozy niemieckie przeszło 165 – 170 tysięcy więźniów.
W początkowym okresie wojny ludność polska wywożona była do obozów koncentracyjnych zlokalizowanych na terenie Niemiec. Jeszcze w 1939 roku Niemcy wywieźli do obozu koncentracyjnego w Dachau grupę księży i zakonników oraz inteligencji.
Gwałtowna rozbudowa obozów wiąże się z napaścią Niemiec na Polskę. Obozy, które do tej pory były miejscem izolowania rodzimej opozycji antyhitlerowskiej, stały się podstawowym instrumentem terroru, eksploatacji siły roboczej i ludobójstwa narodów z ziem okupowanych.
Pierwszym obozem koncentracyjnym założonym przez Niemców po wybuchu wojny poza terytorium tzw. Starej Rzeszy był uruchomiony 2 września 1939 roku obóz w Stutthof (obecnie Sztutowo) na terenie przedwojennego Wolnego Miasta Gdańska.
Pierwszy obóz koncentracyjny na rodzimych terenach Polski powstał na przełomie maja i czerwca 1940 roku w Oświęcimiu – Konzentrationslager Auschwitz. Niemcy motywowali potrzebę jego utworzenia koniecznością dysponowania dodatkowymi miejscami odosobnienia w związku z prowadzoną akcją aresztowań inteligencji zarówno na terenach włączonych do Rzeszy, jak również GG. W sierpniu 1941 roku uruchomiono kolejny obóz na terenie Polski – KL Lublin – Majdanek. W tym czasie tworzono nowe obozy również na terenach Niemiec. Największe z nich to: Neuengamme (czerwiec 1940), Natzweiler‐Struthof, (lipiec 1940), Gross‐Rosen (sierpień 1940), Bergen‐Belsen (październik 1940), Mittelbau‐Dora (koniec 1943). Przy lokalizacji obozów brano pod uwagę m.in. dogodne położenie komunikacyjnie, sąsiedztwo wielkich zakładów produkcyjnych lub kamieniołomów. Od 1942 roku więźniów zaczęto wykorzystywać jako darmową siłę roboczą. Tereny Niemiec i tereny okupowane pokryły się gęstą siecią obozów i ich komand, stanowiących miejsca nadludzkiej eksploatacji więźniów zmuszanych do pracy niewolniczej.
Już transport do obozu a potem przekroczenia bramy odbywały się według z góry określonego schematu i miały dać uwięzionemu przedsmak tego, co go dalej czeka. Każdej czynności nowoprzybyłych towarzyszyło bicie, popychanie, przekleństwa, szczucie psami. Więźniowie stłoczeni na placu obozowym, po wielogodzinnym oczekiwaniu, poddawani byli upokarzającym zabiegom higienicznym. Rozebranych do naga strzyżono, golono, a następnie wydawano im ubrania obozowe – tzw. pasiaki.
Gdy tych zabrakło, wydawano stare, zużyte mundury wojskowe albo odzież cywilną. Znakowano ją w wido cznym miejscu farbą, wycinano albo naszywano kawałki materiału, by podkreślić obozową przynależność właściciela. Zabierano także obuwie, w zamian przydzielając ciężkie i niedopasowane drewniaki, a w póź niejszym okresie także szmaciane buty na drewnianych podeszwach. Wszystkie rzeczy osobiste podlegały konfiskacie. Więźniom przydzielano numery obozowe. Od tej chwili nie używano już imion ani nazwisk – uwięzieni stawali się tylko numerami. Numer zapisany na kawałku materiału wraz z kolorowym trójkątem mieli obowiązek przyszyć do obozowego ubrania. Kolor trójkąta wskazywał na kategorię więźnia: czerwony – więzień polityczny, lila – świadkowie Jehowy, czarny – tzw. aspołeczni i uchylający się od pracy, zielony – więźniowie kryminalni, różowy – homoseksualiści, niebieski – hiszpańscy republi ka nie. Każdy z więźniów musiał mieć wypisaną pierwszą literę narodowości, a dla Żydów przewidziano żółtą lub dwubarwną gwiazdę Dawida.
W większości obozów więźniowie mieszkali w drewnianych barakach, które były stale przeludnione. W początkowym okresie funkcjonowania obozów spali na rozrzuconej słomie, potem na papierowych siennikach, a następnie na dwu‐, trzykondygnacyjnych pryczach (wielokrotnie po dwóch na każdej). Do przykrycia dostawali tylko jeden cienki koc. Bloki wyposażone były w żelazny piecyk, stół blokowego, kilka stołów i wiadra.
Tragiczne warunki sanitarne, brak bieżącej wody, bielizny, prowadziły do szerzenia się plag insektów i rozwoju różnego rodzaju chorób. Eksterminacji więźniów służyły również głodowe racje żywnościowe (wartość kaloryczna dziennych posiłków dla ciężko pracujących wynosiła ok. 1000 kalorii). Więźniowie byli karani za najdrobniejsze przewinienia. Poniżanie, bicie, głód, strach, ciągłe zagrożenie życia, to – obok morderczej pracy – główne doświadczenia pobytu w obozie. Śmierć groziła z każdej strony. Więźniów katowano, rozstrzeliwano, wieszano, topiono, a chorych, słabych i niezdolnych do pracy uśmiercano gazem albo trującym zastrzykiem lub pozostawiano bez opieki, by umierali z głodu i zimna. Więźniów, których Gestapo albo kierownictwo obozu chciało uśmiercić w przyspieszonym trybie, wysyłano do kompanii karnej.
Władze niemieckie nie dbały o opiekę zdrowotną, a umierających zastępowano wciąż nowymi. Więźniowie zatrudniani byli masowo do ciężkich prac fizycznych w zakładach przemysłowych bez żadnego wynagrodzenia. W 1941 roku Niemcy wybudowali w kilku obozach koncentracyjnych komory gazowe, w których rozpoczęli masowe uśmiercanie więźniów.
Do 1942 roku zasadniczą funkcją obozów koncentracyjnych była eliminacja osób uznanych za politycznych i rasowych wrogów Trzeciej Rzeszy. Maksymalne wykorzystanie siły roboczej więźniów dokonywało się niejako przy okazji. Te priorytety uległy zmianie dopiero, gdy Niemcy zaczęły ponosić kolejne klęski na froncie. Wykorzystanie darmowej pracy więźniów stało się wtedy głównym zadaniem „kacetów”. W tym czasie nieco zelżał obozowy terror. Nastąpił też gwałtowny rozwój systemu podobozów, rozsianych niemal po całym terytorium Niemiec. Zakładano je w pobliżu wielkich zakładów przemysłowych. Większość więźniów kierowano do pracy w fabrykach zbrojeniowych, prac budowlanych albo porządkowych. W końcowym okresie wojny wielu z nich zginęło w trakcie bombardowań tych zakładów przez lotnictwo alianckie. Więźniowie ginęli też masowo podczas tzw. marszów śmierci, które urządzili im Niemcy, ewakuując obozy przed nadchodzącym frontem.
W Auschwitz, Buchenwaldzie, Dachau, Mauthausen, Natzweiler‐Struthof, Neuengamme, Ravensbrück, Sachsenhausen prowadzono na więźniach okrutne eksperymenty, nazywane przez Niemców medycznymi. Prowadzono je – nie zwracając uwagi na ilość ofiar – także na dzieciach, które umierały w ogromnych męczarniach w trakcie prowadzonych zabiegów.
Obozy koncentracyjne, przede wszystkim Auschwitz‐Birkenau, pełniły od 1942 roku także rolę ośrodków natychmiastowej zagłady dla Żydów.
Relacje