Niemal równocześnie z dojściem Hitlera do władzy w 1933 roku, w Niemczech rozpoczęła się dyskryminacja osób uznawanych w doktrynie faszystowskiej za „podludzi”. Do tej kategorii zaliczono Żydów, Cyganów a później także Słowian. W 1933 roku usunięto ich z urzędów państwowych, a Ustawy norymberskie, które wprowadziły podział na aryjczyków i niearyjczyków, pozbawiły ich praw obywatelskich. Sinti i Roma, Żydzi i Słowianie, jako obcy rasowo i niewartościowi, zostali przeznaczeni do wytępienia. Próbowano ich zmuszać do emigracji, pozbawiano majątków, szykanowano.
W chwili wybuchu wojny w II Rzeczypospolitej zamieszkiwało ponad 3,2 miliona Żydów (ponad 9 % wszystkich mieszkańców). Już w czasie kampanii wrześniowej występowały przypadki mordowania ludności żydowskiej przez wkraczającą armię niemiecką. Był to jednak tylko wstęp do późniejszych działań prowadzących do unicestwienia całego narodu. Pod koniec października 1939 roku zapadła decyzja o wysiedleniu 550 000 Żydów z ziem wcielonych do Rzeszy – do Generalnego Gubernatorstwa. Podjęto też decyzję o koncentracji ludności w wydzielonych dzielnicach żydowskich.
Przed wysiedleniem do gett ludność poddawano szykanom – wprowadzono przymus pracy, zakazano zmiany miejsca zamieszkania bez zezwolenia władz, zakaz przebywania na ulicach w godzinach nocnych, nakazano pod groźbą ciężkiego więzienia nosić znak identyfikacyjny z gwiazdą Dawida. Odebrano wszelką własność, zamknięto szkoły i zakazano praktyk religijnych. Od listopada 1939 roku w miastach powoływano żydowskie Rady Starszych – Judenraty. Musiały one wykonywać rozporządzenia władz niemieckich. Przystąpiono też do zamykania dzielnic żydowskich i tworzenia gett.
Do końca 1939 roku niemalże całkowicie wysiedlono na tereny GG Żydów z Okręgu Rzeszy Gdańsk ‐ Prusy Zachodnie. Przymusowym wysiedleniom towarzyszyły doraźne egzekucje tych, którzy stawiali opór, próbowali uciec bądź zbyt wolno wykonywali rozkazy.
Inaczej rzecz się miała w Kraju Warty. Tu utworzono getta, pierwsze powstało w Piotrkowie Trybunalskim (październik 1939), największe – w Łodzi, ale funkcjonowały też w innych, mniejszych ośrodkach. W latach 1939‐1940 w Kraju Warty w gettach zamknięto ponad 380000 osób. Jeszcze inaczej przedstawiała się sytuacja w rejencji katowickiej, w której zamieszkiwało ponad 100000 Żydów. Na obszarze tym do 1942 roku nie było gett, kilka utworzono dopiero w 1942 roku.
Po wprowadzeniu w 1939 roku przymusu pracy tworzono specjale obozy pracy dla Żydów (Zwangsarbeitslager für Juden, Julag, Judenarbeitslager). Najwięcej powstało ich na terenie GG. Były organizowane przez administrację, policję i SS. Największy tego typu obóz powstał przy fabryce zbrojeniowej w Skarżysku‐Kamiennej. Obozy te były otoczone drutem kolczastym, panował w nich terror. W latach 1942‐1944 były sukcesywnie likwidowane.
Podstawą powstawania gett na terenach GG było zarządzenie Generalnego Gubernatora Hansa Franka z 1 października 1940 roku w sprawie ograniczenia miejsca pobytu Żydów. W 1941 roku uległa likwidacji większość gett w małych miastach, a mieszkańców przesiedlono do kilkunastu gett w dużych ośrodkach. Ludziom tym nie zapewniono żadnych mieszkań, a obowiązek znalezienia lokum zrzucono na Judenraty.
Getta, oddzielone murami od reszty świata, z biegiem czasu stawały się dzielnicami hermetycznie zamkniętymi. Brakowało w nich jedzenia, lekarstw, panowało przeludnienie. 15 października 1941 roku wprowadzono karę śmierci za samowolne opuszczenie dzielnicy oraz za pomoc w ukrywaniu Żydów. Polska była jedynym krajem, gdzie obowiązywał aż tak drakoński wymiar kary. Warunki stworzone w gettach służyły jak najszybszemu unicestwieniu narodu żydowskiego.
Niemcy planowali zlikwidować żydowskie zakłady przemysłowe. Jednak pod wpływem realnych potrzeb gospodarki Trzeciej Rzeszy stworzony został plan wykorzystania zarówno bezpłatnej siły roboczej, jak i istniejących firm przez przedsiębiorców niemieckich. Początkowo firmy niemieckie występowały w charakterze nakładców, od połowy 1941 roku dominującą formą produkcji były tzw. szopy – wielkie przedsiębiorstwa kapitalistyczne, wchłaniające setki drobnych zakładów. Praca w szopach miała charakter pracy niewolniczej. Władzom niemieckim zależało na jak najefektywniejszym wykorzystaniu darmowej siły roboczej, dlatego dla zachęty zawieszono część zakazów dotyczących oświaty, kultury i życia religijnego. Ciężka, wyniszczająca praca, brak jedzenia, skupienie na niewielkim terenie dużej ilości ludzi prowadziły do wybuchu epidemii chorób zakaźnych. Śmiertelność w getcie warszawskim spowodowana głodem, chorobami i ogólnym wyniszczeniem organizmu była przerażająca. Ludzie umierali masowo na ulicach.
Przełom 1941/1942 miał przynieść „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”. Na konferencji w Wannsee zapadła decyzja o fizycznej zagładzie Żydów europejskich. Akcja wymordowania mieszkających w GG Żydów nosiła kryptonim – „Aktion Reinhardt”. Była prowadzona systematycznie i wieloetapowo, a w jej konsekwencji całkowitej likwidacji ulegały kolejne getta. W przypadku dużych gett (Warszawa) proces ten był rozciągnięty w czasie. Niemcy zmuszali Judenraty do wyznaczania osób, które w pierwszej kolejności znajdą się w transporcie do utworzonych specjalnie w tym celu ośrodków natychmiastowej zagłady.
Pierwszym z nich – utworzonym pod koniec 1941 roku – był Kulmhof (Chełmno nad Nerem). Transporty z ludnością żydowską, głównie z Kraju Warty, przybywały do tego obozu od grudnia 1941 do kwietnia 1943 oraz w czerwcu i lipcu 1944 roku. Kolejne takie ośrodki powstały w Bełżcu, Sobiborze, Treblince. Funkcję obozu natychmiastowej zagłady pełniło komando Auschwitz‐Birkenau (Brzezinka) oraz Majdanek. Do obozów tych przywożono Żydów z gett położonych na terenie Polski i Żydów z Europy Zachodniej. W obozach postępowano według z góry ustalonego schematu. Po podróży pociągiem, zazwyczaj w straszliwych warunkach, przywiezieni byli poddawani selekcji już na rampie. Oddzielano osoby posiadające rzadkie umiejętności, zdrowe i młode. Pozostałych kierowano na plac, na którym musieli zostawić swoje rzeczy i rozebrać się przed przejściem do „łaźni”, która okazywała się komorą gazową. Do uśmiercania ofiar używano silników spalinowych, a w Birkenau i Majdanku także gazu Cyklon B. Proces ten trwał około 20 minut. Następnie zwłoki palono. Zarówno do obsługi komór gazowych jak i do palenia zwłok wykorzystywano więźniów żydowskich. Do obozu w Sobiborze ofiary zwożono od maja do września 1942 roku, do Bełżca – od marca do listopada 1942, do Treblinki – od lipca 1942 do listopada 1943. Obozy te zostały zlikwidowane na przełomie 1943/44 roku. Zdemontowano wszystkie urządzenia i komory gazowe, zniszczono baraki i ogrodzenia, a na terenie Sobiboru posadzono las. Najdłużej, do 28 listopada 1944 roku, działała komora gazowa w Birkenau. Szacuje się, że w wyniku Akcji Reinhardt zginęło od miliona siedmiuset do dwóch milionów Żydów.
Do końca lata 1943 roku zlikwidowano prawie wszystkie największe getta na terenie GG. W marcu 1943 przestało istnieć getto w Krakowie, w kwietniu w Warszawie. W sierpniu zlikwidowano getto w Białymstoku. Na terenie Kraju Warty, po likwidacji gett w 1942 roku, do sierpnia 1944 roku funkcjonowało jeszcze getto w Łodzi. Było ono doskonale zorganizowanym obozem pracy niewolniczej przynoszącym ogromne zyski.
Ostatecznego unicestwienia Żydów dokonano w trakcie ewakuacji obozów koncentracyjnych przed nadchodzącym frontem wschodnim. Ocenia się, że jeszcze przed ewakuacją w obozach znajdowało się około pół miliona Żydów, z których 60% nie przeżyło marszów śmierci.
Niestety, nie sposób ustalić dokładnej liczby żydowskich ofiar. Najbardziej miarodajne wydają się szacunki Czesława Madajczyka. Przyjmuje on, że w Zagładzie (Shoah) zgotowanej przez Trzecią Rzeszę zginęło 2,7 miliona polskich Żydów, w tym 2 miliony w różnego rodzaju obozach, 500 000 w wyniku zakładania, funkcjonowania i likwidacji gett, a pozostali w trakcie obław i doraźnych akcji likwidacyjnych. Nie ulega natomiast wątpliwości, że ocaleć z Zagłady zdołało tylko 2‐3 % Żydów.
Równolegle do zagłady Żydów realizowany był przez Niemców plan wyniszczenia ludności romskiej. Po wybuchu wojny z Polską niemieckie grupy Sinti i Roma deportowano na tereny polskie. Tu zmuszano ich do ciężkiej pracy, potem umieszczano w obozach koncentracyjnych.
Zgodnie z rozporządzeniami Himmlera Cyganie, jako grupa, której cechą jest „przestępczość wrodzona”, powinni zostać całkowicie wyniszczeni. Mordowano ich więc w miejscu schwytania, zamykano do gett, wywożono do ośrodków masowej zagłady. Na terenie obozu Auschwitz‐Birkenau utworzono dla nich specjalny obóz. Został on ostatecznie zlikwidowany po buncie więźniów w 1944 roku, a wszyscy Romowie uśmierceni. W obozie oświęcimskim zginęło ponad 21 000 Sinti i Roma z Niemiec i Polski.
Relacje